اضطراب مرگ در سالمندان: نقش سرسختی روانشناختی و التزام عملی به نماز
اضطراب مرگ در سالمندان: نقش سرسختی روانشناختی و التزام عملی به نماز
سالمندی فرایند زیستی است که تمام موجودات زنده از جمله انسان آن را تجربه میکنند، از این رو توجه خاص و پیشگیری از اختلالاتی نظیر اضطراب در حوزه سالمندی بسیار مهم است. یکی از واقعیت های انکارناپذیر در سالمندی، نزدیک شدن به واقعیت مرگ و اضطراب حاصل از آن است که سازگاری افراد سالمند را تضعیف میکند. بنابراین پژوهش حاضر با هدف تعیین رابطه سرسختی روانشناختی و التزام عملی به نماز با اضطراب مرگ در سالمندان انجام شد. این پژوهش یک پژوهش توصیفی از نوع همبستگی بود. جامعه آماری شامل سالمندان مرد بالای 60 سال ساکن منطقه 1 شهر تهران بود. از منطقه یک شهر تهران در پارک های محلی، 250 مرد سالمند بالای 60 سال، به صورت در دسترس انتخاب شدند و مقیاس نگرش و التزام عملی به نماز انیسی و همکاران، سیاهه سرسختی روانشناختی اهواز کیامرثی و همکاران و مقیاس اضطراب مرگ تمپلر را تکمیل کردند.
طبق نتایج، پیشنهاد میشود مشاوران و روانشناسان حوزه سالمند با آگاهی رسانی و بکارگیری تدابیری در جهت افزایش سرسختی و انجام فرائض دینی، اضطراب مرگ در سالمندان را کاهش دهند.
سالمندی سرنوشتی است که تمام افراد بشر، از هر جنس، نژاد و فرهنگی به آن گرفتار میشوند و دورانی است که اگر از کیفیت مناسب برخوردار باشد میتواند بسیار مطلوب و لذت بخش باشد. امروزه سالمندان جزء گروه های بزرگ اجتماع به حساب آمده و با پیشرفت علم، افراد مدت طولانی تری زندگی کرده و لاجرم بایستی با تغییرات پیچیده جسمی، روانی و اجتماعی که همراه با فرآیند سالمندی حادث میشود سازگار شوند سالمندی روز به روز مسأله جدی و بزرگی در کشورهای در حال توسعه و کشورهای پیشرفته میشود. روند سالمندی در کشور ما، رشد جمعیت سالمندی را نشان میدهد زحمتکشان و همکاران، بنابر آمارها، 50 تا 70 درصد افراد سنین بالا در جوامع غربی از ترس و نگرانی در مورد مرگ عذاب میکشند. در سالمندی، مرگ افراد نزدیک و تغییر زیادی در زندگی سالمندان ایجاد خواهد کرد. شبکه اجتماعی آنها به دلیل تغییرات محدود میشود. این تغییر منجر به افزایش احساس تنهایی و همچنین اضطراب مرگ میشود. مرگ افراد نزدیک نیز به سالمندان یادآوری میکند که آنها نیز به زودی باید با مرگ مواجه شوند.
اضطراب مرگ را میتوان به عنوان اضطراب مرتبط با آگاهی از مرگ تعریف کرد. مور و ویلیامسون اشاره کردند که ترس از مرگ یک واکنش طبیعی برای مقابله با مرگ است و با مشکلات جسمی، اضطراب روانی، باورهای دینی ضعیف و کیفیت انسانی پایین، عدم رضایت از زندگی و انعطافپذیری همراه است علاوه بر این، اضطراب مرگ با انواع بیماریهای روانپزشکی مرتبط است، از جمله افسردگی، غم و اندوه و اختلالات اضطرابی است. پژوهشگران نشان دادند که زنان بیشتر از مردان با اضطراب مرگ مواجه میشوند و افرادی که مرگ یک فرد نزدیک را می بینند، به طور معمول اضطراب مرگ را بیشتر از افراد دیگر، احساس می کنند الگوی اضطراب مرگ را با سه عامل تعیین کننده از جمله تأسف مربوط به گذشته و نا امیدی مرتبط با آینده و معنا داری مرگ توضیح داد. پشیمانی در رابطه با سن زودرس، تعیین کننده دوم ناتوانی فرد برای تحقق اهداف اساسی در آینده است. تعیین کننده سوم معنادار بودناست و فرد در مورد مرگ که ممکن است مثبت یا منفی باشد، اعتقاد دارد. با توجه به این الگو، فرد بعد از تفکر در مورد گذشته و آینده پشیمانی اضطراب مرگ را تجربه میکند در این میان، بعضی از ویژگی های شخصیتی می تواند در کیفیت زندگی افراد مؤثر باشد و موجب اضطراب مرگ شود. از جمله این ویژگی ها، سرسختی روانشناختی است که امروزه مورد توجه بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است. سندویک و همکاران (2013 ) در پژوهشی به این نتیجه رسیدند که سازه سرسختی روانشناختی افراد را در مقابله با تنیدگی های روانی و اجتماعی حفظ می کند. سرسختی روانشناختی بر کاهش اضطراب مرگ تأکید دارد. اصطلاح سرسختی روانشناختی در مورد افرادی بکار برده می شود که در برابر تنیدگی مقاومتر هستند و به نسبت بقیه کمتر مستعد بیماری هستند. پژوهش غلامی قرهچناق، وطنخواه و تاجری (1395) نشان داد که سرسختی روانشناختی نقش مهمی در میزان اضطراب مرگ سالمندان دارد . در واقع، سرسختی روانشناختی فرد را قادر به حل کارآمد مشکلات و تنیدگی بین فردی میکند و فرد در مواجهه با حوادث از آن به عنوان منبع مقاومت و مانند سپری محافظ استفاده میکند و از جمله این موقعیت ها میتواند مواجه شدن با مرگ و اضطراب حاصل از آن باشد که شامل پیشبینی مرگ خود و ترس از فرایند مرگ و مردن در مورد افراد مهم زندگی است.
نماز در فرهنگ اسلامی، از مهمترین فرائض دینی و از ضروریات دین مقدس اسلام، نقطۀ اوج عبادات، عمود دین و مرز بین کفر و ایمان، وسیلۀ قرب الهی و تکامل انسان است. اهمیت و آثار تربیتی نماز خواندن نیز در آیات و روایات دینی بسیاری مورد تأکید قرار گرفته است. بنابراین تأثیری که توسعۀ فرهنگ نماز در شخصیت و شیوه رفتار، مناسبات زندگی و فرهنگ عمومی جامعه می تواند داشته باشد مهم است.
به گفته جیمز نماز و نیایش به این معنای وسیع، روحانی ترین و گوهری ترین بخش دین است. به بیانی، نیایش همان دین در مقام عمل است. از جمله تنش های وارده به فرد سالمند، مرگ همسر، عزیزان و دوستان نزدیک است. سالمندانی که اعتقادات مذهبی دارند، از سلامت روحی، روانی و جسمی بیشتری بهرهمند بوده و نسبت به کسانی که باورهای مذهبی کمتری دارند یا به طور معمول اعتقادات مذهبی ندارند، توانایی بالاتری در مقابله با تنش های روحی روانی از جمله مرگ عزیزان دارند. در واقع، مراسم مذهبی برای سالمندان مانند یک روش آرامش بخش عمل کرده، سازگاری آنها را افزایش می دهد. اعمالی از جمله، دعا و نماز خواندن، خیرات کردن و رفتن به زیارت پاسخ های آرام کننده را در فرد تسریع می کند و از طریق کاهش احساس ترس، اضطراب و تعدیل حس تنهایی می تواند برای فرد سالمند بسیار مفید باشد.
انیسی، نویدی و حسینی نژاد نصرآباد (1389) نشان دادند که نگرش و التزام عملی به نماز، از مبانی و اصول مهم در ارتقای سلامت و کاهش آلام انسانی، نظیر افسردگی، اضطراب و تنیدگی است. بین اعمال مذهبی، نماز به عنوان تأثیرگذارترین و مهمترین فرائض دینی و از ضروریات دین اسلام، نقطۀ اوج عبادات، عمود دین و مرز بین کفر و ایمان که سایر اعمال انسان بدون آن پذیرفته نیست و به عنوان نخستین عبادتی است که بلافاصله پس از بعثت رسول اکرم (ص)، تشریح شد و از میان عبادات اسلامی در زیادتی احکام نمونه است.
در این راستا، پژوهشگران معتقدند که نماز، آرام سازی را تسهیل میکند و از این طریق به سلامت روانی و خلق بهتر و کاهش اضطراب مرگ منجر میشود. در واقع، نماز را میتوان به عنوان یک سازوکار روانشناختی در مقابله با اضطراب مرگ دانست. همچنین، پژوهشها نشان می دهد که معنویت پیشبینی قابل توجهی برای کاهش اضطراب مرگ است. و تجربه های معنوی به افراد کمک می کند تا با اضطراب مرگ خود مقابله کنند.
بین نماز و نیایش با اضطراب رابطه معناداری به دست آورد. به طور کلی، بسیاری از یافته های پیشین به مذهب و معنویت و اعمال مذهبی بر افسردگی، اضطراب، خودکشی ، مصرف الکل و اعتیاد به مواد مخدر در میان مسلمانان تأکید کرده اند.
بحث و نتیجه گیری
از آنجا که جمعیت سالمندی در سن 60 سالگی و بالاتر در حال افزایش است بنابراین توجه به پدیده های حوزه سالمندی از اهمیت خاصی برخوردار است از جمله این پدیده ها که در سالمندان شایع است واقعیت مرگ و اضطراب حاصل از آن است. از این رو پژوهش حاضر با هدف تعیین رابطه سرسختی روانشناختی و التزام عملی به نماز با اضطراب مرگ در سالمندان انجام شد.
فرضیه اول پژوهش مبنی بر پیشبینی اضطراب مرگ بر اساس سرسختی روانشناختی تأیید شد که این یافته ها با مطالعه غلامی قرهچناق و همکاران (1395) همسو است. در تبیین این یافته ها می توان گفت طبق پیشینه پژوهش، سرسختی روانشناختی فرد را قادر به حل کارآمد مشکلات و استرس های بین فردی میکند و فرد در مواجهه با موقعیت هایی مانند مواجه شدن با مرگ و اضطراب حاصل از آن از سرسختی روانشناختی به عنوان منبع مقاومت و همانند سپری محافظ استفاده میکند. هرچه سرسختی افراد بالاتر باشد، بهتر میتوانند با اضطرابها و شرایط اضطراب آور مقابله کنند و سلامت روانی بهتر و بالاتری خواهند داشت. شخصیتی که از تعهد بالایی برخوردار است به اهمیت، ارزش و معنای اینکه چه کسی است و چه فعالیت هایی انجام می دهد، پی برده است و به همین مبنا قادر است در مورد آنچه که انجام میدهد معنایی بیابد و کنجکاوی خود را برانگیزد. این اشخاص در بسیاری از جنبه های زندگیشان همچون شغل، خانواده و روابط بین فردی به طور کامل آمیخته میشوند. افرادی که در مؤلفه کنترل قوی هستند، رویداد زندگی را قابل پیشبینی و کنترل می دانند و بر این باورند که قادرند با تلاش، آنچه را در اطرافشان رخ میدهد تحت تأثیر قرار دهند. چنین اشخاصی برای حل مشکلات، به مسئولیت خود بیش از اعمال و یا اشتباهات دیگران تأکید میکنند. مبارزه جویی نیز باور به این امر است که تغییر، نه ثبات و نه امنیت، جنبه طبیعی زندگی است. اشخاصی که مبارزه جویی بالایی دارند، موقعیت های مثبت و یا منفی را که به سازگاری مجدد نیاز دارند، فرصتی برای یادگیری نه تهدیدی برای امنیت آسایش خویش میدانند. هر چه افراد سرسختی روانشناختی بالاتری داشته باشند و نسبت به انجام فرائض دینی متعهد تر باشند از سلامت روان بهتری برخوردار خواهند بود و در مقابله با شرایط اضطراب آور و فشارها و استرس های روانی بهتر عمل می کنند. بنابراین چنین باورهایی بر ادراک فرد از تهدید و میزان اضطراب مرگ تأثیر می گذارند.
فرضیه دوم پژوهش مبنی بر پیشبینی اضطراب مرگ بر اساس التزام عملی نماز تأیید شد که نتایج این فرضیه با یافته های پژوهش مهری نژاد و همکاران (1395 )همسو و با منصوری (1397) ناهمسو است. با توجه به پیشینه پژوهشی در تبیین یافته حاضر میتوان این گونه بیان کرد که اضطراب مرگ مشتمل بر افکار، ترسها و هیجانات مرتبط با پایان زندگی است که در آن فرد دلهره، نگرانی و یا ترس مرتبط با مردن را تجربه میکند. از این رو افراد با انجام فرائض دینی، با برونریزی هیجانات و تخلیه خود از ناپاکی ها و افکار منفی به سوی پالایش روانی گام بردارند. در نتیجه از سلامت روانی بهتر و بالاتری بهره ببرند. به احتمال زیاد این معنویت باعث کاهش قابل توجه ترس از مرگ میشود. همچنین در قرآن کریم برای توصیف متقین، اقامه نماز بلافاصله پس از ایمان به غیب که یک مقوله اعتقادی است آورده شده است. این مطلب نشان دهنده تأثیر قابل توجه نماز به عنوان یک عبادت در خودسازی یک فرد مسلمان است. نماز در بیان پیشوایان دین به عنوان پایه و اساس دین شمرده شده است و در رأس همه عبادات است. از این رو تجربه های معنوی به فرد کمک میکند تا با اضطراب مرگ خود مقابله کند. شاید در همین راستا بتوان گفت ایمان به خدا، و محیط های مذهبی و آداب رسوم دینی موجب سلامت روانی در جامعه و ایجاد آرامش در سالمندی شود. همچنین این احتمال وجود دارد در جوامعی که ایمان مذهبی آنها بیشتر است میزان اضطراب و به خصوص ترس از مرگ در آنها کمتر از جوامع غیر مذهبی در سالمندی باشد، چون افراد مذهبی زندگی را معنادارتر و امید به زندگی در آنها با توجه به نتایج پژوهش حاضر به نظر میرسد سالمندانی که از سرسختی روانشناختی بالا و التزام عملی به نماز برخوردار هستند اضطراب مرگ کمتری تجربه میکنند. از این رو میتوان با تنظیم و اجرای برنامه های روانشناختی با هدف ارتقاء ویژگیهای سخت رویی و انجام فرائض دینی در سالمندان به کاهش مرگ در آنها کمک کرد. همچنین مسئولین فرهنگی جامعه، باید به نقش نماز توجه ویژه نمایند و با شناسایی چالش ها و موانع ساز و کار گسترش گرایش افزاد به نماز را فراهم آورند.
توجه : برای دستیابی به اطلاعات کامل و داده های آماری به منبع زیر مراجعه کنید. این مطلب فقط گزارشی از مقاله فوق است.
منبع:
مجله روانشناسی پیری، 1398 ، دوره 5، شماره 4 ، 320 – 309 - اضطراب مرگ در سالمندان: نقش سرسختی روانشناختی و التزام عملی به نماز - مریم رستمی ، دکتر کبری نصرتی ، دکتر گلین مهدینژاد گرجی، میترا کبیری
